ZABURZENIA WITAMINOWE

Witaminy to mikroelementy, które w odpowiednich ilościach są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. Zarówno ich niedobór, jak też nadmiar może być szkodliwy, stąd też właściwie skomponowana dieta powinna dostarczać niezbędne ilości tych pierwiastków.

WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH

Do tych mikroelementów należą witaminy A, D , E , K – są one magazynowane w organizmie człowieka.

WITAMINA A

Ma kluczowe znaczenie w lecznictwie dermatologicznym. Aktywna pochodna witaminy A – retinol – występuje w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak: jaja, pełne mleko krowie, sery, masło, wątróbka, nerki, oleje rybne, natomiast zielone warzywa liściaste oraz żółte i czerwone warzywa i owoce zawierają karotenoidy, które w jelitach są przekształcane do retinolu.

Witamina A jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania wielu tkanek, syntezy hormonów steroidowych, odpowiada za prawidłowy stan nabłonków; retinol bierze udział w regulacji ekspresji wielu genów; retinal (aldehyd 11-cis witaminy A) tworzy barwnik fotoreceptorów – rodopsynę, a więc odpowiada za prawidłowe widzenie, uczestniczy w regulacji keratynizacji naskórka [7].

Niedobór tego mikroelementu w wyniku nieprawidłowej diety lub zaburzeń wchłaniania może prowadzić u dzieci do ślepoty, a także suchości i złuszczania się skóry z rogowaceniem przymieszkowym.

Włosy stają się suche, łamliwe, a płytki paznokciowe podłużnie pobruzdowane. Dłużej trwający niedobór witaminy A może przyczyniać się do kamicy nerkowej i pęcherzyka żółciowego, a także wysychania spojówek i rogówki oraz zmętnienia rogówki [4, 7, 8].

Nadmiar witaminy A w diecie, choć zdarzają się rzadko, może objawiać się sennością, nudnościami, wymiotami, bólami głowy, a także po pewnym czasie prowadzić do suchości, złuszczania skóry, żółto-czerwonego zabarwienia skóry, nadmiernego rogowacenia dłoni, stóp, wypadania włosów, zajadów w kącikach ust, zaburzeń widzenia nocnego, jak też bólów kostno-stawowych, hepato- i splenomegalii, niedokrwistości hipoplastycznej, leukopenii.

Należy również mieć świadomość działania teratogennego dużych dawek witaminy A (powyżej 10 000 IU) oraz jej pochodnych – m.in. izotretynoiny, acytrecyny, etretinatu stosowanych w lecznictwie dermatologicznym [4, 8]. Hapalonychia (miękkie paznokcie) są powiązane m.in. z niedoborami witamin A i D [5].

WITAMINA D

Witamina D3 (cholekalcyferol) jest syntetyzowana z 7-dehydrocholesterolu w skórze w następstwie zadziałania promieniowania słonecznego, a ostateczna aktywna forma poprzez jej hydroksylację powstaje w wątrobie w formie 25-hydroksy-witaminy D3. Źródłem tego sterolu są jaja, oleje rybne, ryby (łosoś, dorsz, tuńczyk, śledź, makrela, sardynki, węgorz), mleko.

Witamina D pełni w organizmie wiele funkcji, jedna z ważniejszych to wzmacnianie układu odpornościowego. Dzięki niej ciało jest w stanie samo walczyć z wirusami i bakteriami, które wywołują choroby.

Szacuje się, że ponad miliard ludzi na świecie cierpi na niedobór witaminy D. Nawet 90 proc. Polaków może mieć ten problem.

Wykazano, że najwięcej receptorów dla witaminy D znajduje się w makrofagach, komórkach dendrytycznych oraz limfocytach T i B. Ponadto wykazano, że witamina D wspomaga podziały komórkowe i różnicowanie komórek układu odpornościowego oraz obniża poziom cząsteczek prozapalnych (np. interleukiny 1 i 6). Wskazując na istotną rolę tej witaminy w ostrych i przewlekłych procesach zapalnych.

Funkcja witaminy D3 polega również na regulowaniu metabolizmu wapnia i fosforu, pełnieniu funkcji regulacyjnych w narządach i tkankach poprzez wpływ na wzrost komórek (regeneruje neurony, zwiększa masę mięśniową), ma działanie immunomodulujące, wpływa na układ rozrodczy [4, 9].

Stany znacznego niedoboru witaminy D3 prowadzą do zaburzeń kostnych – u osób dorosłych objawiających się osteomalacją, bólami kostnymi, patologicznymi złamaniami. Zmiany skórne występują w przypadku wrodzonych zaburzeń hydroksylacji witaminy D3 i wówczas objawiają się łysieniem bliznowaciejącym, w pozostałych stanach niedoborów są nieistotne klinicznie [4]. Rola witaminy D we wzroście włosów jest nadal nie do końca udokumentowana [10].

Kilka badań in vitro na zwierzętach, dotyczących krzywicy opornej na witaminę D, sugerują jej rolę w prawidłowym wzroście włosów. Nie zostało to potwierdzone w łysieniu androgenowym czy plackowatym. Prawidłowy poziom witaminy D3 u pacjentów z łysieniem telogenowym może być pomocny w osiągnięciu poprawy. Podłużna melanonychia płytki paznokciowej była obserwowana w niedoborze witaminy D [5].

WITAMINA E

Witamina E występuje w zbożach, siarze, jajach, warzywach, olejach roślinnych, margarynie, zielonych warzywach liściastych, orzechach, niektórych gatunkach mięsa. Należy do antyoksydantów, które zapewniają stabilność błon komórkowych, ochrania kolagen, przeciwdziałając starzeniu się skóry, działa synergistycznie z witaminą C.

Niedobór witaminy E w diecie może prowadzić do obrzęków obwodowych z rumieniem grudkowym lub zmian łojotokowych, a także suchości skóry [4, 9]. Brak jednoznacznych zmian w przypadku niedoboru witaminy E, jednakże wykazano, że witamina E jest pomocna w zespole żółtych paznokci [11].

WITAMINA K

Witamina K występuje w roślinach zielonych, jest też wytwarzana przez bakterie jelitowe. Jest niezbędna do syntezy czynników krzepnięcia (II, VII, IX, X). Niedobór witaminy K u osób dorosłych jest najczęściej wynikiem długotrwałej antybiotykoterapii, złego wchłaniania, chorób wątroby lub stosowania leków przeciwkrzepliwych (pochodne kumaryny). Manifestacją tych zaburzeń są wybroczyny, krwotoki, krwawienia, a testem diagnostycznym jest oznaczanie czasu protrombinowego [4].

POZOSTAŁE WITAMINY

WITAMINA C

Źródłem witaminy C są wszystkie warzywa i owoce, w szczególności owoce cytrusowe, czarna porzeczka, jagody, natka pietruszki, brokuły, papryka, kapusta, dzika róża. Jest to witamina rozpuszczalna w wodzie, która bierze udział w wielu procesach biochemicznych. Musi być dostarczana z pożywieniem, ponieważ organizm ludzki nie potrafi jej syntetyzować. Ulega szybko utlenieniu pod wpływem promieniowania UV, dymu pa- pierosowego, a także zanieczyszczeń powietrza [4, 9].

Witamina C odgrywa kluczową rolę w procesie syntezy kolagenu, regeneracji tkanki łącznej, zwiększa gęstość skóry właściwej, poprawia jej elastyczność, bierze udział w tworzeniu osteoidy kości i zębiny zębów, wspomaga gojenie ran i oparzeń słonecznych. Uczestniczy również w syntezie tyrozyny i fenyloalaniny, a także współdziała w procesie hepatopoezy.

Niedobór witaminy C w diecie powoduje upośledzenie syntezy kolagenu, rogowacenie mieszków włosowych, zaburzenia struktury włosów (tzw. włosy korkociągowe) oraz okołomieszkowe krwotoki, najczęściej na przedniej powierzchni goleni, wybroczyny na opuszkach palców, pod paznokciami rąk.

W wyniku zaczopowania przewodów mieszkowych może dojść do powstania tzw. lichen scorbuticus. W jamie ustnej dziąsła są zaczerwienione, bolesne, obrzęknięte, z tendencją do krwawienia, a nawet wypadania zębów. Zaburzone jest również gojenie ran. Objawy ogólne obejmują: osłabienie, senność, rozdrażnienie, bóle mięśniowe, zapalenie stawów, kardiomiopatię i objawy neurologiczne [4, 8, 9] .

W obrębie paznokci można zauważyć drobne wybroczyny (czerwone do czarnych cienkich podłużnych linii pod płytką paznokcia), koilonychię i hapalonychię.

WITAMINA B1 (TIAMINA)

Witamina ta jest koenzymem dla wielu enzymów uczestniczących w przemianach metabolicznych wodorowęglanów, cyklu kwasu cytrynowego i cyklu pentozofosforanowego. Występuje w większości pokarmów pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, niepoddanych gotowaniu, a największą zawartość znajdziemy w ziarnach zbóż, wątrobie, chudej wieprzowinie, poza tym jest częściowo syntetyzowana przez florę bakteryjną jelit. Stany niedoboru witaminy B1 prowadzą do niewydolności mięśnia sercowego, zmniejszenia perystaltyki jelit, objawów polineuropatii, encefalopatii, a także obrzęków obwodowych kończyn i twarzy [4, 8] .

WITAMINA B2 (RYBOFLAWINA)

Ryboflawina jest składnikiem wielu enzymów, bierze udział w procesach metabolizmu węglowodanów i występuje w wielu produktach zwierzęcych i roślinnych, szczególnie w niepasteryzowanym mleku, wątrobie, nerkach, świeżych jarzynach, drożdżach [4, 8]. W stanach niedoboru witaminy B2 dochodzi do zmian dotyczących skóry i błon śluzowych (zespół ustno-oczno-genitalny), takich jak zajady kątów ust, zapalenie czerwieni wargowej i języka z wtórną kolonizacją Candida albicans, zmiany rumieniowo-złuszczające w okolicy fałdów nosowo-wargowych, w okolicy oczu, uszu i narządów płciowych, paznokcie mogą wykazywać objawy przewlekłej zanokcicy. Poważne zmiany mogą dotyczyć oczu: zapalenie brzegów powiek, nowotworzenie naczyń w rogówce ze zmianami zapalnymi i pogorszeniem widzenia [4, 8].

WITAMINA B3 (WITAMINA PP, KWAS NIKOTYNOWY)

Niacyna jest ważnym kofaktorem wielu enzymów, jest jednym ze skuteczniejszych czynników przeciwmiażdżycowych, odpowiedzialnym za wzrost poziomu frakcji HDL cholesterolu. Bogatym źródłem niacyny są wątroba, drożdże, ziarna zbóż, orzeszki ziemne, poza tym jest ona wytwarzana przez florę bakteryjną jelit lub poprzez syntezę z tryptofanu [4, 8].

Objawy niedoboru witaminy PP najczęściej są związane również z niedoborami tiaminy, pirydoksyny i kwasu foliowego. Zespół objawów zwany pelagrą charakteryzuje się osłabieniem, brakiem łaknienia, zmianami skórnymi, z przewodu pokarmowego (zapalenia błony śluzowej, języka, stanem zapalnym jelit z biegunkami, wymiotami) oraz zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego (encefalopatia, porażenie kończyn).

Jako pierwsze pojawiają się objawy skórne pod postacią nadwrażliwości na światło – w miejscach odsłoniętych (twarz, szyja, grzbiety rąk) rozwija się stan zapalny skóry w postaci czerwonych plam, obrzękowych blaszek, które z czasem stają się pergaminowe, zabarwione mahoniowo lub fioletowo, z kołnierzykowatym złuszczaniem, czasem z wytworzeniem pęcherzy [4, 8].

Niedobór ryboflawiny i pelagra również powodują powstanie koilonychii. Leukonychia poprzeczna wszystkich paznokci, linie Beau i onycholiza też mogą być związane z pelagrą.

WITAMINA B6 (PIRYDOKSYNA)

Witamina B6 w postaci fosforanu pirydoksalu pełni funkcję w wielu reakcjach fizjologicznych, m.in. przemian aminokwasów, kwasów tłuszczowych, a także przemian tryptofanu w niacynę. Jest obecna w dużej ilości w marchwi, wątrobie, mięsie, rybach, jajach, produktach zbożowych.

Niedobory witaminy B6 są zazwyczaj wtórne w wyniku zaburzeń wchłaniania lub stosowanych leków. Objawy kliniczne polegają na łojotokowym zapaleniu skóry twarzy i szyi, języka, błon śluzowych, zajadach kącików ust, a także niedokrwistości, napadach padaczkowych, objawach polineuropatii [4, 8].

WITAMINA B12 (KOBALAMINA)

Witamina B12 wchodzi w skład koenzymów zwanych kobamidami, a jej znaczenie jest ściśle związane z rolą kwasu foliowego. Główną jej funkcją jest udział w reakcjach syntezy kwasów nukleinowych. Jej źródłem są pokarmy pochodzenia zwierzęcego, takie jak wątroba, mięso, mleko, jaja, niektóre warzywa strączkowe.

Niedobory witaminy B12 mogą zatem wystąpić u osób stosujących diety wegetariańskie, wegańskie, a także niezbilansowane diety redukcyjne. Głównym objawem niedoboru witaminy B12 jest niedokrwistość makrocytarna, objawy neurologiczne (zmiany degeneracyjne –zaburzenia czucia, zanik odruchów głębokich, niezborność ruchów, osłabienie pamięci, depresja, objawy otępienia).

Skóra staje się blada, podbarwiona żółtawo, mogą powstać przebarwienia kończyn. W przewodzie pokarmowym dochodzi do zapalenia i wygładzenia języka, zanikowego zapalenia błony śluzowej żołądka i jelit [4, 8].

Niedobór B12 indukuje przebarwienia paznokci (np. podłużna melanonychia, rozproszone niebieskawe przebarwienia, pigmentacja siateczkowa) [12].

KWAS PANTOTENOWY

Wchodzi w skład koenzymu A, odgrywa ważne role w metabolizmie węglowodanów i kwasów tłuszczowych, jego źródłem są żółtka jaj, drożdże, zboża, wątroba. W stanach niedoboru mogą pojawiać się pieczenie stóp, parestezje, upośledzenie motoryki akralnych części ciała, problemy brzuszne [4, 8].

BIOTYNA (WITAMINA H)

Biotyna jest rozpuszczalnym w wodzie koenzymem metabolizmu tłuszczów i węglowodanów. Występuje w drożdżach, żółtku jaj, mleku, wątrobie, pomidorach, pochodzi także z syntezy w jelitach. U osób spożywających duże ilości surowego białka jaj, w wyniku działania awidyny, która wiąże biotynę, może dojść do jej niedoborów.

Niedobór biotyny jest stosunkowo rzadki, obserwowany m.in. w zaburzeniach flory żołądkowo- -jelitowej (m.in. po antybiotykoterapii). W stanach niedoboru występują objawy nadżerkowego zapalenia skóry, najczęściej w obrębie zgięć stawowych i naturalnych otworów ciała, poza tym bóle mięśniowe, wyczerpanie, senność, stany depresyjne, a długotrwałe niedobory mogą prowadzić do zaburzeń wzroku i słuchu [4, 8].

Objawy niedoboru biotyny obejmują również zmiany strukturalne włosów (np. trichorrhexis nodosa) i paznokci (zmiany dystroficzne), zapalenie czerwieni wargowej, zapalenie spojówek i inne infekcje. Łysienie nie jest typowym objawem niedoboru biotyny [13].

PIERWIASTKI ŚLADOWE

ŻELAZO

Niedobór żelaza dotyczy ok. 80% ludzkości. Najlepszym źródłem łatwo wchłanialnego żelaza są pokarmy bogate w białko i żelazo, a ubogie w fosforany, czyli: wątroba, ryby, wołowina.

Wchłanialność żelaza zwiększa się pod wpływem kwasu askorbinowego i mięsa, zmniejsza pod wpływem węglanów, szczawianów, fosforanów, fitynianów, garbników (np. w herbacie). U kobiet przed menopauzą niedobór żelaza związany jest często z obfitymi miesiączkami lub pojawia się w okresie ciąży, podczas gdy u osób starszych wiąże się z krwawieniem z przewodu pokarmowego.

Inne powody obejmują dietę wegetariańską lub wegańską, infekcję tęgoryjcem, nefropatie, operacje i przewlekłe zapalenie jelit. W grupach ryzyka wystarczające jest spożycie czerwonego mięsa; inne źródła żelaza obejmują małże i ryby. Źródła żelaza, takie jak fasola, groch i zboża, powinny być spożywane razem ze źródłem witaminy C [14].

Objawy niedoboru żelaza są związane z rozwijającą się niedokrwistością mikrocytarną – pojawia się uczucie zmęczenia, osłabienie, senność, łamliwość paznokci, wypadanie włosów, zajady, pieczenie i wygładzenie języka, a także drażliwość, zmniejszenie łaknienia, zaburzenia snu, zaburzenia potencji, okresowo biegunki lub zaparcia.

Skóra staje się blada, troficzna, podobnie jak błony śluzowe, włosy są cienkie i łamliwe, a płytki paznokciowe kruche, blade, podłużnie prążkowane z obecnością koilonychii i hepalonychii [4, 5].

CYNK

Pierwiastek ten występuje we wszystkich narządach (w tym we włosach i skórze), wchodzi w skład licznych metaloenzymów oraz jest aktywatorem wielu enzymów, uczestniczy w syntezie insuliny i DNA, wpływa na syntezę białek, hormonów, krwinek czerwonych, warunkuje prawidłowy wzrost, rozwój gonad u mężczyzn, pobudza odporność komórkowozależną, odgrywa ważną rolę w gojeniu ran, prawidłowym funkcjonowaniu skóry i błon śluzowych, jest antagonistą kadmu i ołowiu [4, 15].

Źródłami cynku są ryby, jaja, wątroba, mięso, ostrygi, warzywa strączkowe, sałata radicchio, pestki dyni, słonecznika, orzechy, sezam, tofu, pełnoziarniste produkty zbożowe. Wchłanianiu cynku sprzyja witamina A, a także produkty pochodzenia zwierzęcego, z których wchłanianie tego pierwiastka jest większe niż z produktów roślinnych [15, 16].

Niedobór cynku może prowadzić do łysienia telogenowego, pojawienia się cienkich, kruchych włosów z towarzyszącą dystrofią paznokci, łojotokowym zapale- niem skóry, zmianami skórnymi dotyczącymi dystalnych części ciała i okolicy otworów naturalnych, zapaleniem powiek i spojówek oraz nadkażeniami skóry Candida albicans i Staphylococcus aureus [17].

Niedobór cynku może mieć również charakter genetyczny (aut. rec.) – objawy pojawiają się po odstawieniu dziecka od piersi pod postacią acrodermatitis enteropathica. Włosy wykazują zwężenia średnicy, a obraz kliniczny podobny jest do trichodystrofii [18].

Nabyte niedobory cynku mogą pojawić się m.in. przy zaburzeniach odżywiania, w anoreksji, nefropatii, zapaleniu trzustki oraz podczas leczenia ACE-I z powodu nadciśnienia. Nieprawidłowa dieta, szczególnie bogata w kwas fitynowy (dieta z dużą zawartością roślin zielonych), jak też wysokie spożycie cukru, niskie spożycie białka oraz wysokie wapnia i żelaza, może prowadzić do niedoborów tego pierwiastka, co może objawiać się: zaburzeniami gojenia zmian skórnych, obniżoną odpornością, wypadaniem włosów, zmianami zapalnymi skóry, obniżeniem poziomu testosteronu, zaburzeniami potencji, zmniejszeniem wydzielania insuliny i mniejszą tolerancją na glukozę (może więc przyczyniać się do rozwoju cukrzycy), zaburzeniami psychicznymi, neurosensorycznymi, zaburzeniami widzenia, brakiem apetytu, utratą masy ciała, zahamowaniem i opóźnieniem dojrzewania [15, 16] .

Cynk jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania skóry, a jego niedobór powoduje osłabienie układu immunologicznego skóry, co w konsekwencji przyczynia się do zmian alergicznych, wypryskowych, zwiększonej liczby zakażeń, utrudnionego gojenia ran, a także zaburzeń wzrostu włosów i paznokci oraz białych plam na płytkach paznokciowych.

W przypadku łysienia plackowatego stwierdza się również znacznie obniżony poziom cynku. Niedobór cynku jest również związany z łamliwymi paznokciami, onychorrhexis i liniami Beau [5].

Należy jednak pamiętać, że długotrwała suplementacja cynkiem może zaburzać wchłanianie miedzi i żelaza [15].

MIEDŹ

Pierwiastek ten jest jednym z kofaktorów enzymatycznych organizmu, niezbędnym m.in. do prawidłowej aktywności tyrozynazy, wytwarzania melaniny i elastyny, kolagenu i mieliny. Ponadto miedź wspomaga wchłanianie żelaza w przewodzie pokarmowym, a także jest nieodzowna do prawidłowej odnowy krwinek czerwonych i osteogenezy. Pokarmy bogate w miedź to m.in. dorsz, wątroba, orzechy, grzyby.

Niedobór tego pierwiastka zdarza się stosunkowo rzadko, może objawiać się osłabieniem, zmianami skórnymi o charakterze owrzodzeń, zaburzonym gojeniem ran, a także niedoborem melaniny poprzez upośledzoną aktywację tyrozynazy, która bierze udział w melanogenezie, jak też zaburzeniem syntezy kolagenu, elastyny i keratynizacji komórek naskórka.

Wrodzone zaburzenia wchłaniania miedzi w przebiegu zespołu Menkesa prowadzą do hipopigmentacji, łamliwości oraz powstania wełnistych włosów, łamliwości rzęs, brwi, hipopigmentacji skóry.

Dzieciom towarzyszą ciężkie zaburzenia neurologiczne: upośledzenie rozwoju umysłowego, drgawki, senność i hipotonia [4, 19].

PODSUMOWANIE

Przez dziesięciolecia uważano, że wiele powszechnych stanów dermatologicznych nie ma związku z dietą. Badania z ostatnich lat pokazały jednak, że dieta może wpływać na stan skóry i jej przydatków. Zrównoważona, zbilansowana dieta powinna uwzględniać odpowiednią ilość wszystkich niezbędnych makroskładników, mikroskładników i pierwiastków śladowych w odpowiednich proporcjach, a także zapewnić właściwą podaż kaloryczną.

To właściwe postępowanie dietetyczne może wpływać korzystnie na przebieg chorób dermatologicznych, jak w przypadku np. trądziku. Natomiast następstwem niezbilansowanej odpowiednio diety redukcyjnej mogą być różnorodne niedobory substancji mineralnych, witamin, a także niezbędnych substancji budulcowych, czego konsekwencją będą różnorodne objawy kliniczne, a nawet choroby. Dlatego też źle przeprowadzona dieta może odbić się niekorzystnie na zdrowiu, w tym na jakości skóry, włosów i paznokci.

Bibliografia: 1. Rushton D.H. Nutritional factors and hair loss. Clin Exp Dermatol 2002; 27(5): 396–404. 2. Divya Seshadri,DipankarDe: Nails in nutritional deficiencies. Indian Journal ofDermatology, Venereology, and Leprology, May-June 2012, Vol 78, Issue 3. 3. Bojarowicz H., Woźniak B. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe oraz ich wpływ na skórę. Probl Hig Epidemiol, 2008, 89(4): 471–475. 4. Braun-Falco O., Burgdorf W.H.C., Plewig G., Wolf H.H., Landthaler M. Dermatologia, tom III, 2011, Czelej, Lublin. 5. Cashman M.W., Sloan S.B. Nutrition and nail disease. Clin Dermatol 2010; 28: 420–5. 6. Iorizzo M., Pazzaglia M., Piraccini B., Tullo S., Tosti A. Brittle nails. 7. J Cosmet Dermatol 2004; 3: 138–44. 8. Płowiec A. Wpływ witaminy A na kondycję skóry, Bojarowicz H. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 352–356. 9. Kokot F. Choroby wewnętrzne, PZWL, Warszawa 1996. 10. Placek W. Dieta w chorobach skóry, Czelej, Lublin 2015. 11. Amor K.T., Rashid R.M., Mirmirani P. Does D matter? The role of vitamin D in hair disorders and hair follicle cycling. Dermatol Online J 2010; 16(2): 3. 12. Al Hawsawi K., Pope E. Yellow nail syndrome. Pediatr Dermatol 2010; 27: 675–6. 13. Niiyama S., Mukai H. Reversible cutaneous hyperpigmentation and nails with white hair due to vitamin B12 deficiency. Eur J Dermatol 2007; 17: 551–2. 14. Zempleni J., Hassan Y.I., Wijeratne S.S. Biotin and biotinidase deficiency. Expet Rev Endocrinol Metabol 2008; 3(6): 715–24. 15. Olsen E.A. Iron deficiency and hair loss: the jury isstill out. J Am Acad Dermatol 2006; 54(5): 903–6. 16. Szcześniak M., Grimling B., Meler J. Cynk – pierwiastek zdrowia. Aspekty zdrowotne 2014; 70(7). 17. Puzanowska-Tarasiewicz H., Kuźmicka L., Tarsiewicz M. Funkcje biologiczne wybranych pierwiastków III. Cynk – składnik i aktywator enzymów. Pol.Merk.Lek, 2009, XXVII, 161, 419. 18. Weismann K., Høyer H. Zinc deficiency dermatoses. Etiology, clinical aspects and treatment. Hautarzt 1982; 33(8): 405–10. 19. Traupe H., Happle R., Grobe H. et al. Polarization microscopy of hair in acrodermatitis enteropathica. Pediatr Dermatol 1986; 3(4): 300–3. 20. Jabłońska-Trypuć A. Aktywność biologiczna wybranych mikroelementów w skórze i ich rola w cukrzycy. Przegląd Kardiodiabetologiczny 2007; 2, 2: 122–126.